Досым Сәтпаев: Қазақстан мен Украинаның проблемасы бір

Өзін жоғалтқан буын пайда болды

Қасіретті қаңтар оқиғасы 30 жылда қордаланған әлеуметтік-экономикалық саяси жүйенің кемшіліктерін көрсетті. Бізде сарайдан лашық көп. Орта тап үстем бола алмады. Ал лашықтарда әлеуметтік аутсайдерлер мен өзін жоғалтқан буын пайда болды.

Саяси жүйе білім саласын әлсіретіп, надандық пен әлеуметтік агрессияның негізін қалады да, мәдениет деңгейін төмендетті. Бұл жүйеде «таныстар» мен «мақтаншақтық» таланттар және ақиқат пен сыни ойлаудан гөрі жағымпаздық пен ниеттестік жоғары бағаланады. Жүйеде шикізаттың көптігі мен «элитаның» шикізаттық санасы елді инновациялық шеткері аймақ рөліне ұшыратты.

Жиналған мәселелер

Бірінші мәселе – өз-өзін анықтау төңірегіндегі қақтығыс. Кеңес одағы ыдырағанына қанша жыл өтсе де «қазақстандық сәйкестік деген не?» деп айтысып әлек. Азаматтық па, этникалық па, әлде дiни ме? Бізде мемлекеттік тілді қорлаудан бастап, Қытайдан қорқуға дейін түрлі тақырыпта этникалық, әлеуметтік және саяси, үкіметтік емес топтар арасында пікірталастар мен жікке бөліну бар. Әркімнің құндылықтар туралы түсінігі әртүрлі. Ішіміздегі жікке бөлінушілік сыртқы геосаясының ойыншылардың қуыршағына оңай айналуы мүмкiн.

Әлеуметтік наразылық буы ешбір ресми институттар арқылы шығу жолын таба алмайды. Ол жинала келе бір күні атылады. Буды шығару үшін қақпақшалар жасау керек. Бұл дегеніміз – азаматтық қоғам, орта тап. Елдің тұрақты дамуының негіздерінің бірі ретінде Қазақстанда өте күрделі саяси-құқықтық реформалар қажет. 

Құқықтық реформаларды Конституцияны өзгерту, тиімді сыбайлас жемқорлық жайылмаған сот жүйесін қалыптастыру, ашық сайлау жүйесінен бастау керек. Соның ішінде таза сайлау комиссиясын құру деңгейінде құрылуы керек. Орталық пен өңірлер қатынасын реформалайтын жергілікті өзін-өзі басқару туралы жаңа заң қажет. Бізге жаңа беделді парламент пен жаңа партия ойыншылары керек. Ол үшін биыл саяси партиялар туралы заңға либералды бола түсуі үшін өзгерістер енгізу қажет. 

Тағы бір проблема – орта таптың жоқтығы. Қазақстанда протоорта тап бар, яғни орта тап пен қоғамның кедей топтарының арасы. Бұл өте тұрақты топ. Елде орта таптан гөрі кедей адамдар көп болған кезде қазақстандық бірегей сәйкестікті таңдау мүмкін емес. Әзірге Қазақстанда орта тап халықтың көп бөлігін құрамаса, ұзақ мерзімді тұрақтылыққа кепілдік беретін ортақ құндылықтар болмайды. Шағын және орта бизнес қоғамның діңгегі. Орта тапты қалыптастыру — өте ұзақ процесс. Көптеген әлеуметтік және экономикалық реформаларға 5-10 жыл кетеді. Саяси реформаларды анағұрлым тезірек жүргізу үшін қазірдің өзінде бірнәрсе қабылдау керек. Бұл — билік есепке алуға тиіс маңызды дүниелердің бірі.

Бұл мәселелер бәрін сыртқы факторларға артудың қажеті жоқ екеніне дәлел. Ел ішіндегі әлеуетті әлеуметтік жарылыстың үлкен факторы балалар кедейлігі мәселесіне ұлғайып келеді. Бұл туралы кейінгі уақытта көп айтып жүрміз.

6 миллион баланың бір  миллионы кедей отбасында тұрады. Кедейлік қамытынан шыға алмаса, олардың болашағы не болмақ? Уақыт өте келе бұдан да агрессив әлеуметтік ортаның пайда болуына негіз болмауы үшін олармен қазір жұмыс жүргізу керек.

Украина мен Ресей

2022 жыл Қазақстан үшін жаман басталды. Ел қауіпті тұзаққа түсті. Соның бірі – сыртқы геосаяси хаос. Ресейдің Украинаға қарсы әскери агрессиясы әлемде тәртіптің жоқтығын және халықаралық құқық жүйесінің жұмыс істемейтінін көрсетті.

Қазақстан үшін беделіне нұқсан келуі қатердің бірі болып отыр. Еуразиялық экономикалық одақтың бес мүшесін алсақ, Ресей мен Беларусь елі Украинаға қарсы ұстанымын білдірді. Одан бөлек, Украина президенті Владимир Зеленский дұшпандық пікірі үшін Қырғызстаннан елшісін қайтарып алды. Қазақстан үшін бұл жаман, өйткені халықаралық қоғамдастық бізге осы команданың бір мүшесі деп қарайды. Иә, біз ДХР мен ЛХР-ді мойындаған жоқпыз. Бұл артықшылық болып отыр. Бірақ ЕАЭО құрамында болуымыз экономикалық жағынан алсақ ұтылып жатырмыз, имидж тұрғысынан біздің беделімізге нұқсан келеді.

Қаңтарда болған ішкі тәртіпсіздікке ҰҚШҰ-ның араласуын көпшілік Қазақстанға Ресейдің әскери-саяси ықпалының белгілі бір деңгейде кеңеюі деп қабылдады. Уақыт өте келе Қазақстан билігінде сұрақ туындайды: Ресей мен Батыс арасындағы конфронтация күшейе түскенде Ресей бұл екі ұйымды Экономикалық өзара көмек кеңесінің баламасы ретінде, ҰҚШҰ-ны Варшава шарты ретінде қабылдаса не істеу керек?

Біз қақпанға түстік. Таңдау да көп емес. Алғашқы нұсқа жұмсақ. ЕАЭО-дан шығып, Өзбекстан сияқты бақылаушы болу. ҰҚШҰ-ға қатысуды тоқтату. Ең қатаң нұсқа – екі ұйымнан да толықтай шығу. Дегенмен бұл ел үшін елеулі қатерлерге әкеледі.

Қазақстан мен Украинаның проблемасы бір. Ресеймен шекараласатындықтан біздің қауіпсіздігіміз бен аумақтық тұтастығымыз тұрақсыз жерде  тұр. Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі ұзақ уақыт бойы Қарулы күштерге тәуелді болмады. Кейінгі оқиғалардан күштік құрылымдарымыздың шамасын көріп отырмыз. Біз кез келген адам умаждай салатын қағаздан жасалған жолбарыспыз. 

Ұзақ уақыт бойы Қазақстан тәуелсіздігі геосаяси баланс күштері мен көптеген халықаралық келісімге тәуелді болды. Қазір бұл уағдаластықтар жазылған қағаздың өзінен қымбат тұрмайды. Украина ядролық қаруды таратпау туралы қол қойған соң Будапешт келісімшарты елдің қауіпсіздігіне кепілдік берді. Ресей де қауіпсіздікке кепілдік берген болатын. Сондықтан біздің қауіпсіздігімізге геосаяси баланс пен қуатты Қарулы күштер ғана басты кепіл болмауы керек. Ұзақ мерзімді саяси тұрақтылық, елдің нақты әлеуметтік-саяси дамуы, соның ішінде халықтың өмір сүру сапасын көтеру және адами капиталды өсіру кепіл болуы керек. Елде аутсайдерлер аз болса, мұндай тұрақтылыққа қол жеткізу әбден мүмкін. 

Қазақстан азаматтарының елмен және болашағымен өзін-өзі анықтауына көп нәрсе тәуелді. Елде сыртқы ойыншылар пайдаланып кетуі мүмкін бесінші коллона болмауы керек. Ұлттық мүдделерімізді тиімді қорғау ортақ құндылықтар мен принциптер айналасына топтасатын қоғам мен билікке тәуелді болмақ. Бірақ бұл дәл бізде жоқ.

Қазақстан геосаяси хаостың бұлыңғыр аймағына енді. Әскеріміз әлсіз, ақпараттық қауіпсіздігімізді өзгенің үгіт-насихаты тесіп өткен. Экономикамыз бәсекеге қабілетсіз. Ресейге тәуелділігі соншалық, Ұлттық экономика минстрінің өзі «Қазақстан экономикасы Ресей мен Украина арасындағы келіссөздерге тәуелді» деп мәлімдеді. Билік пен қоғам арасында сенім аз, қоғамның Ресей мен Қытайға деген қатынасы жік-жікке бөлінген. Қасым-Жомарт Тоқаевтың алдында тұрған сын-тегеуріндердің бірі осы факторлардың бірі болады деп ойлаймын. Қоғамдағы трендтерге зер салсақ, ұлттық патриоттық көңіл-күй ауанының қатты өскенін байқаймыз. Бұл — объектив процесс. Осы қозғалыстың басты нарративтерінің бірі Ресейге қарсылық болады. Ол 2014 жылы басталды. Кейінгі оқиғалар қоғамның осы бөлігі үшін Ресейдің әлеуетті қатер ретіндегі бейнесін одан әрі күшейте түседі.

Тағы бір проблема: Қазақстан азаматтары өзін Қазақстанмен сәйкестендірмейді. Бұл – факт. Денесі осы жерде, ал миы басқа елдің ақпараттық кеңістігінде өмір сүреді. Украинадағы жағдай қазақстандық қоғамның қалай жікке бөлінгенін көрсетті. Бұл өте қауіпті, өйткені бұл елдегі ішкі хаосты арттырады.